Karahanlılar

Karahanlılar (Farsça: قراخانيان Qarākhānīyān ya da خاقانيه Khakānīya), 840 - 1212 yılları arasında Orta Asya ve günümüz Doğu Türkistan toprakları üzerinde hüküm sürmüş Türk devletidir.

Bazı tarihi kaynaklarda bu Krallık, İlekhan Krallığını olur, bulunan maden paraların bir çoğunda tipik "İlek (Iilik, elik, vs)" bir sözü vardır, İslâmi kaynaklarda, örneğin Ali ibn al-Athir o hanedanın ismini, al-Hāqaniya, al-Hāniya veya al-Āfrāsiyā diye tanımlamıştır.[1])


Siyasi Tarih
islamiyet'i topluca kabul eden ilk Türk devletidir. 10. yüzyılda yaşayan Arap gezginci ve bilgin İbn Fadlan (Arapça: أحمد إبن فضلان إبن ألعباس إبن رشيد إبن حماد , Ahmad ibn Fadlān ibn al-Abbās ibn Rašīd ibn Hammād) 960 yılında yaklaşık 200,000 çadırlı Türkler ( Karahanlılar) İslâm dinini benimsemiştir diye aktarmıştır[2] Kurucusu Bilge Kül Kadir Han, Müslüman olduktan sonra adını da Abdülkerim Satuk Buğra Han olarak değiştirmiştir. Satuk Buğra Han 955 (Hîcrî 344) yılında Kaşgarlı Mahmut'un Divân-ı Lügati't-Türk'te " اَرتُج artuç: Ardıç. Kaşgar'da bu adta iki köy vardır."[3] diye bahsettiği altın Artuç köyünde gömülmüştür.[4] O zamanlar Kaşgar'ın kuzeyinde iki tane Artuç (Atuş, Artux) isminde köy vardı, birisinin adı altın[5] Artuç (Atuş, Artux), ikincisi üst Artuç (Atuş, Artux)'dır. Hakikaten günümüzde hâlâ Kaşgar'ın kuzeyinde Artuç (Artux) isminde bir ilçe vardır.


Karahanlı Tarihi
Kuruluş dönemi ile ilgili pek fazla bilgi bulunmayan Karahanlılar Devleti, Karluk, Çiğil, Yağma ve diğer Türk boylarından oluşmuştur.

Devlet, 840 yılında Uygur Devleti'nin, Kırgızlar tarafından yıkılmasıyla Bilge Kül kadir han tarafından kurulmuştur. 893 yılında Kaşgar devletin başkenti olmuştur.

Bilge Hüsamettin Han'dan sonra devleti oğulları, Bazır Arslan Han ve Oğulçak Kadir Han yönetmişlerdir. Balasagun ve Taraz merkezli iki ana idari bölgeye ayrılan devlette; Bazır Arslan Han, Balasagun'da Büyük Kağan olarak ve Oğulçak Kadir Han Taraz'da Ortak Kağan olarak yönetimi paylaşmışlardır.

10. yüzyıl sonlarında Oğulçak Kadır Han'ın yeğeni Satuk'un (Satuk Buğra Han) savaş halinde bulundukları Samani sığınmacıların etkisi ile İslam'ı kabul etmesi (960) devletin tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. İslam'ı kabulunden sonra Abdülkerim adını alan Satuk Han, devletin sürekli savaş halinde olduğu Samaniler'den de aldığı destek ile amcasına karşı mücadele ederek devletin yönetimini ele geçirmiştir.

İslamiyet'i devlet dini olarak benimseyen Satuk Han döneminde Karahanlı Devleti'nin tamamına yakın bir bölümü bu dine geçmiştir. Karahanlı Devleti ilk Müslüman Türk devleti olmuştur. Halife "Nasr Bin Ali" döneminde Abbasiler Karahanlıları Müslüman ülkesi olarak tanımıştır. Samanoğulları ile itilafta olan Karahanlılar, Gaznelileri destekleyerek Samanoğulları Devleti'ni yıkmıştır. Gazneliler ile Ceyhun nehri sınır olarak belirlenmiştir...

Devlet 1042 yılında hanedan içindeki kavgalar sonucunda Doğu ve Batı Karahanlı devletleri olarak ikiye bölünmüştür. Batı Karahanlı Devleti; 1042-1212 yılları arasında hüküm sürmüş ve ilk başkenti Özkent olan devlet 1212 yılında Harzemşahlar tarafından yıkılmıştır. Önemli merkezleri ; Balasagun, Talas ve Kaşgar ve ilk hükümdarı Tamgaç Buğra Han olan Doğu Karahanlı Devleti ise 1211 yılında Karahitaylar tarafından yıkılmıştır. Çinliler yakınlarında kurulan tüm yabancı devletlere hep aynı Divide et impera (Böl ve hükmet) aldatmacı, hileyi kullanıp önce ikiye bölmüşler daha sonra yıkmışlardır. Aynı oyun Göktürklerede yapılmıştır. Böyle Oyunları Ruslar Anaasya'da yaşayan diğer Türk Uluslarına uygulayıp birbirlerine düşman yapmışlardır.


Krallık (Kağanlık)
Altayların aile sistemine göre iki alt krallığa bölünmüştür. Doğu Karahanlıların hükûmdarı, daha büyük han olup "Arslan Kara Han" unvanıyla Balasagun (ya da Kara Ordu)'da ikamet etmiştir. "Arslan" kelimesi Karluklar'dan Çiğil boyunun totemi (ongunu) olan aslan manasına gelmektedir. Batı Karahanlıların hükûmdarı olan ikinci Karahan ise Taraz'da üslenmiş ve daha sonra Kaşgar'a taşınmış ve tekrar Taraz'a dönmüştür. Onun unvanı Buğra Kara Han idi. "Buğra" kelimesi Karluklar'ın Yağma boyunun totemi (ongunu) olan deve anlamına gelmektedir.[6]


Karahanlılarda Yönetim Terimleri

tégin: Hükümdar oğlu
Muhtesib: Kadın
Tamgacı: Mühürdar
agıcı: ipek kumaşları muhafaza eden kimse, hazinedar
Bitikçi: İç ve dış yazışmalara bakan
imga: Taşradaki gelir giderlere bakan(doğu karahanlılarda)
Amil: Taşradaki gelir giderlere bakan(batı karahanlılarda)
Kökyuk: Muhtar
Eşkinci: Ulaşım ve posta işlerine bakan
kadıncı: Bilge Kül Kadir
turbı: yâver, yardımcı
térig: Halktan toplanan vergi (tirik)

Karahanlılarda verilen ünvanlar
Kunçuy: Hatun'dan bir derece aşağı kadın, bige, prenses
Kara: Hakanlı hanlarına verilen ungun (ünvan)
Küç Tégin: Hakanlı ailesi çocuklarına verilen adlardan
Çagrı Tégin: Hakanlı ailesi çocuklarına verilen adlardan
Bekeç: Tekinlerin, Han oğullarının sanı
Sagun: Karluk büyüklerinin ungunu (ünvanı)
Sökmen: yiğitlere verilen ungun (ünvan)
Kadır Han: Hakanların sert ve çetin olanına verilen ungun (ünvan)

Karahanlılarda askeri terimler
tura: kalkan, siper
turag: sığnak
tugrağ: Hakan tarafından savaş zamanında askere verilen at
tutgak: atlı bölük
Karahanlı Devleti, Aral Gölü'nden Batı Çin ve Moğolistan adacıklarına kadar uzanan bir coğrafyada hüküm sürmüştür.


Kültür ve Uygarlık
İslam'ın kabulu sonrasında Karahanlılar Arap Alfabesini benimsemişlerdir.

"Ribat" (Taşrabat) adı verilen kervansaraylar yapılmıştır. Tuğla ve kerpiç ağırlıklı olduğu için günümüze enkazları kalmıştır. Türk-İslam sentezi olarak Kümbetler ilk bu dönemde görülür.

Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig (Mutluluk Bilgisi), Kaşgarlı Mahmud'un Divanü Lügatit-Türk (Büyük Türk Sözlüğü), İmam-ı Ebü'l-Fütuh Abdülgafur'un Tarih-i Kaşgar (Kaşgar'ın Tarihi) adlı çalışmaları bu dönemin en önemli yapıtlarıdır. Aşkiyaş adında özel yemek evlerini kullanmışlardır.


Soyu,Menşei
Karahanlı Devletinin menşei 'Yağma Boyu'na dayanabilir diyebiliriz.Çünkü;Karahanlıların kullanmış olduğu Buğra Han ünvanını Yağma Boyu'da kullanmıştır.Yağmalara 'Kara Yağma'da denirdi.Kara:Sert,acımasız,güçlü,muktedir anlamlarına gelmektedir.


Ordu yapısı
Ordu iki temel birimden oluşurdu

1. Hassa Ordusu
2. Eyalet Ordusu
10 kişilik orduya otağ,100 kişilik orduya haly,1000 kişilik orduya subaşı denilirdi. Mola yerlerine de "toy" denilirdi.