Harzemşahlar

Harezmşahlar Devleti (Farsça: خوارزمشاهیان Khwārezmshāhiyān), Orta Asya'da Harezm bölgesinde Muhammed Harzemşah tarafından kurulan bir devlettir.

Amuderya bölgesi Orta Çağ'da "Harezm" (Harizm) ve hükumdarlar "Harezmşah" olarak anılırdı. XI. yüzyılın sonlarına doğru bu bölgede kurulan devletine de Harezmşahlar adı verildi. Türkçe kolay söylenişiyle Harzemşahlar olarak ta bilinir.

Tarihi

Öteden beri burada hüküm sürenlere "Harzemşah" denilmiştir.

Anış Tegin

Harzemşahlar sülâlesinin atası, Selçuklu Sultanı Melikşah'ın saray hizmetinde bulunan Anuş Tegin idi. Harzemşahlar sülâlesinin atası Anuş-Tegin, Begdili zümresine mensup bir kişidir.

Harzem devletinin doğuşu

Harzem bölgesinde Selçuklu devletine bağlı olarak merkezden atanan valilerle yönetilen bu eyalet Anuş Tekin zamanında serbest yaşamaya başlamışlardır. 1128’de Harzem valisi olarak atanan Atsız döneminde yarı bağımsızlık kazanmıştır.

Kutbuddin Muhammed

Anuş Tegin'in oğlu Kutbuddin Muhammed, Selçuklulara bağlı kalarak, "Harzemşah" unvanı ile bu bölgenin valiliğini üstlenmiştir.

Atsız dönemi

1141'de Büyük Selçuklular sultanı Ahmed Sencer'in Katvan Savaşında Kara Hıtay tarafından bozguna uğratılmasından istifade eden Atsız Selçuklulara karşı isyan etmiş ve 1142'de Horasan'a saldırarak Merv ve Nişabur'u işgal etmiştir. Ancak 1143 ve 1147'de Ahmed Sencer Atsız'a karşı cezalandırcı seferini düzenlemiş ve ikinci seferde Atsız yönetim merkezi olan Urgenç'i kaybederek teslim etmiştir. Başka bir kaynakta ise Oğuz ve Müslüman oldukları ve saray kökenli oldukları için Sencere bağlı kalmayı kabul ettileri yazmaktadir[1][2].

Atsız ve İl Arslan devirlerinde hem Irak Selçukluları hem de Kara Hıtay ila mücadele edildi. Nitekim İl Arslan, Sultan Sencer'in ölümü üzerine bağımsızlığını ilân etti.

Alaaddin Tekiş dönemi

Bu dönemde Irak, Azerbaycan, Karadenizin kuzeyi, Horasan ve Doğu Türkistan’ın bir bölümü ele geçirilmiştir. Alaaddin Tekiş kendisini Selçukluların devamı ve varisi olarak görmüş ve "Sencer" unvanını kullanmıştır. Abbasiler ile iyi ilişkiler kurmuş ve Batinilere karşı halifeyi savunmuşlardır. Bu yüzden Selçukluların varisi olan Harzemşahların yükselişleri Alaaddin Tekiş döneminde olmuştur.

Alaaddin Tekiş, önce Kara Hıtay'ı yendi ve 1194'te Rey'de III. Tuğrul Bey'in ordusunu yenerek Irak Selçukluları yok etmiş ve Batı İran'ı elde etmiştir.

Harzemşahlar kısa sürede sınırlarını Doğu Anadolu'dan Maverâünnehir'e kadar genişlettiler.

Alaaddin Muhammed dönemi

Alaaddin Tekiş’in oğlu olan Alaaddin Muhammed döneminde Kara Hitay ve Batı Karahanlılar ve Doğu Karahanlılar yok edildi. Gaznelileri yıkan Gurileri yok ederek bugünkü Pakistan ve Afganistan'ı topraklarına katmıştır. Alaaddin Muhammedin en büyük rüyası Çin'i ele geçirmekti[3].

Fakat bu dönemde Moğollar Çin'i alarak büyük güç haline gelmişlerdi. Siyaset gereği Moğol tehlikesini görmüş ve Moğollarla iyi geçinmeye çalışmıştır. Moğollarla ticaret anlaşması imzalamıştır.

Otrar Faciası ve Moğol İstilası

Bir Moğol ticaret kervanının Harzemşah valisi İnalcık tarafından yağmalanması ve geri kalanlarının da sakallarının yakılıp geri gönderilmesi yüzünden Moğollarla ilişkiler bozulmuştur; bu olay tarihe Otrar Faciası olarak geçmiştir. Kervanı yağmalatma sebebi; Moğol kervanındaki pahalı eşyalar ve değerli kervan mallarıydı.

1220'de bütün ülke Moğolları'nın istilâsına uğradı ve Harzem devletinin sonu hazırlanmıştır. Bundan sonra Orta Asya'da Moğol istilası başlamış; Türk Dünyası birikiminde ve medeniyetinde büyük tahriplere yol açmıştır.

Bazı kaynaklar ise Otrar Faciasın'da şehre yollanan kervanın farklı kışkırtma yöntemleri ile savaş çıkartmak için çabaladıklarını yazar.

Celaleddin dönemi

Alaaddin'in oğlu Celaleddin Harezmşah Afganistan'da Moğollara mücadele vererek güneye çekilmiş ve İndus Nehrini geçerek Hindistan'a girmiştir. Cengiz Han Moğol ovasına döndükten sonra Celaleddin İran'a dönüp Irak'tan Azerbaycan bölgesine girmiş ve 1225'te Atabeyliklerinden İl Denizlileri yok ederek Tebriz'i almıştır.

Yassı Çemen Savaşı


Celaleddin Azerbaycan'dan hareket ederek Gürcistan'ı işgal etmiş ve Güney Kafkasya'dan Doğu Anadolu'ya kadar topraklarını genişletmiştir. Ancak Celaleddin Doğu Anadolu'nun egemenliği üzerine Anadolu Selçuklular ve Suriye'yi hükümeden Eyyubiler ile çatışmıştır.

Böylece Celâleddin Harzemşah devletini yeniden toparlamak için uğraştıysa da başarılı olamadı. Ölümü üzerine Harzemşahlar Devleti tamamen ortadan kalktı.

Hanedanlığın Anadoluya Geçişi

Moğollardan kaçan halkın ve Harzem soylularının amacı Anadoluya sığınmaktı. Ancak politik çıkarlar Harzem hükümdarlığının yok olmasına neden olmuştur. Bunun yanında hanedanlıkla gelen halkın ve soyluların Selçukluya karıştığı düşünülmektedir [4].

Yayılma Alanı ve Kültürü

Devletin en parlak olduğu dönemde yayılma alanı İran, Güney Kafkasya, Dağıstan , Umman Denizi, Afganistan, Maveraünnehir, Harzem, Balkaş ile Aral Gölleri arasıdır. (5.000.000 km 2).

Harezmşahlar her yönüyle Büyük Selçuklu karakteri taşımaktadır. Sanat tarzları Selçuklu üslubundadır. Devletin yönetim organizsayonu Selçuklulara benzemektedir. Harezmşahlar, Orta Asyanın Moğol istilasından önce son gücü ve güçlü devlet olmuşlardır[5].[6].

Harzemşah Hükümdarları

1. Anuş Tekin (1077 - 1097)
2. Kutbuddin Muhammed Harezmşah (1097 - 1128)
3. Atsız Harezmşah (1128 - 1156)
4. İl Arslan Harezmşah (1156 - 1172)
5. Sultan Şah (1172-1193) Kuzey Horasan'ı yönetmişti.
6. Alaaddin Tekiş Harezmşah (1172 - 1200)
7. Alaaddin Muhammed Harezmşah (1200 - 1220)
8. Celaleddin Harezmşah (1220 - 1231)