Hazar İmparatorluğu

Hazar Kağanlığı, 5 ve 10. yüzyıllar arasında Karadeniz'in Kuzey kıyıları, Kiev'e kadarki bugünkü Ukrayna toprakları, Hazar Denizi'nin Kuzey ve Kuzeybatısını kaplayan geniş topraklarda hüküm sürmüş olan Türk devleti. Hazar Kağanları Batı Göktürk'ün Asena sülalesindendir.[1] Bizans kaynaklarında Hazarlar, "Doğu Türkiye" olarak geçmektedir ve Bizanslılar Hazar hanedanına Türk hanı olarak hitap etmektedir.[2]

İslamiyet'ten önce Türklerin tamamına yakını Tengrici olmasına rağmen Hazar Kağanı ve yönetim kademesindeki Türklerin çoğu, 740'lı yıllarda Museviliği benimsemiştir.[3] Bu din değiştirmenin şartları ve boyutu net olarak bilinmese de Avrasya tarihi açısından önemli olan bu bilginin doğruluğu su götürmezdir.[3] Birkaç akademisyen, Yahudileşmiş Hazarların birçok Doğu Avrupa ve Rus Yahudisinin ataları olduğunu düşünmektedir.[3] Tüm bunların yanısıra Hazarlar dini toleransın yaygın olduğu ve Paganizmin serbestçe yayıldığı bir toplumdu.[3]

Sabir Türkleri'nin ve Batı Göktürk boylarının devamı olan Hazarlar, Göktürk birliği döneminde Göktürklerin Batı kanadını oluşturmaktaydı. Göktürklerin yıkılmasından sonra bağımsızlaştı. 7. yy ile 10. yy arasında Hazar denizi ile Karadenizin kuzeyinde egemenlik kurdular.

Daha çok Halife Osman'ın başında bulunduğu Araplarla ve Sasanilerle savaş yaptılar. Kağanlık doğudan gelen Peçenekler sebebiyle zayıfladı ve Kiev Knezliği tarafından yıkıldı.


Yayılma alanı

Kağanlığın yayıldığı alan Batı Göktürk İmpartorluğu'nun batıda en uçta kalan noktalarıydı: Kırım, Kafkasya, Dinyeper, Don ve Volga arası, Hazar denizi çevresi.

Musevî, Bizans ve Arap kaynaklarına göre, Hazar ülkesinde yaşayan halkın büyük çoğunluğunun Onogur, Hazar, (Ön-) Bulgar, Sabir ve Peçenek gibi Türk boyları olduğu bilinmektedir.

Din

Hazarların dini çok tartışmalı bir konudur. Yakın zamanlara kadar sadece yönetim kademesinin ve soyluların Museviliği benimsediği inancı hakimdi. Ancak son dönemlerde yapılan kazılar, ölü gömme geleneklerinin değişmesinden, Museviliğin Hazarlarda sanıldığından çok daha yaygın bir din olduğu inancının yerleşmesine katkıda bulunmuştur.

Hazar Kağanlığı halkının bir kısmı Bizans'ın etkisiyle hristiyanlığı, bir kısmı güneydeki İslam ülkelerin etkisiyle müslümanlık ve museviliği benimsediler.

Bulan Kağan zamanında museviliği benimseyen Hazarların bir kısmı Gorgios Kağan zamanında hristiyanlığı benimsediler. Bizans ile sıkı ilişkiler geliştiren Hazarlar karşılıklı kız vermelerle Bizans sarayıyla akrabalık bağları kurdular. Arapların Kafkasya'da ilerlemelerini engelleyerek hristiyanlığın kuzeyden çevrilmesini engellediler.

Hazarlar bunların haricinde Slav'ların farklı dinleri de dahil birçok dini bünyelerinde barındırdılar.

Siyasi tarih
Döneminin en etkili devletlerinden biri olduğu Dünya ölçeğinden bakışta görülmekte

Hazarlar bağımsızlaştığında en yakın müttefiki Bizanstı. Bizans ile siyasi ve askeri ilişkiler geliştirildi. Sasani-Bizans mücadelesinde Bizansın yanında yer alan Hazar Kağanlığı, Bizans kayıtlarına göre 629'da Tiflis'i aldılar. Bu sebeple Sasanilerin Kafkasya'daki nüfuzu yok oldu.

Resmen ortaya çıkışları 626-627 yılları, yani Bassileus Herakleios’un onlardan Sasani İran’a saldırıya geçmek için yardımcı kuvvet olarak 40 bin kişilik bir süvari birliği istemesi dolayısıyladır. Ve gerçekten Bizans İmparatorluğu ile bazı Hazar önderlerinin Tiflis surları altındaki görüşmesini anlatan metin Hazarlar’ın tarihleri için güzel bir başlangıç olmaktadır.

630 yılında tamamen bağımsızlaşan Hazar Kağanlığı döenminde, Hazar-Bizans hükümdar aileleri arasında evlenme dönemi başladı. II. Justiyanos hazar prensesiylle evlendi. Bizans Imparatoru III. Leon 733 yılında oğlu (V.)Konstantin'i Hazar Kağanının kızıyla evlendirdi.Ondan önce Bizans Imparatoru Herakleios 7yy. Hazarlar ile bir savunma antlaşmasını gerçekleştirdi.

665 yılında Bulgarlarının kurduğu Büyük Bulgarya Hanlığı'nin yıkılmasıyla Dinyesper'e kadar olan topraklar Hazarlara katıldı. Bu tarihte Sasanileri yıkan müslüman Araplar, Halife Osman ve Emeviler döneminde Hazarlarla şiddetli savaş verdiler. Bazı dönemlerde Araplar Kafkas içlerine kadar geldiler. Ancak Abbasiler döneminde geri çekildiler.

7. ve 9. yüzyıllar arasında güçlü ordusuyla ve Bizansla iyi münasebetleri nedeniyle bu dönem bölge için "Hazar Barış Çağı" olarak adlandırılır. Çünkü bölgede ticari hayat ve ekonomi gelişmiş, dini hoşgörü ön plana çıkmış ve halkın refahı yükseklere ulaşmıştı. Bu dönemde ticaret ilişkisiyle ülkede musevilik yayıldı. Bizans ilişkisiyle hristiyanlık, abbasilerle de müslümanlık halk arasında yayıldı. Dini hoşgörü ön plana çıkarıldı.

7.-10. yüzyıllarda kuvvetli teşkilatı, canlı ticarî faaliyeti, dinî hoşgörüsü ve iktisadî refahı ile Kafkaslar ve Karadeniz'in kuzey düzlüklerinde îtil (Volga)'den Özü(Dnyeper)'ye, Çolman(Kama)'a ve Kiyefe uzanan sahada siyasî istikrar sağlayan Hazar hakanlığı Doğu Avrupa tarihinde büyük rol oynamış en önemli Türk devleti olarak görülmektedir. Hakanlığa ad veren Hazarların yukarıda gördüğümüz tarihî seyir dolayısiyle, Sabar Türklerinin devamı oldukları îslam yazarı el-Mes'üdî (10. yüzyıl)'nin bir kaydı ile de kuvvet kazanmıştır.

Kafkaslarda zenginleşen Hazar Kağanlığı, Büyük Bulgarya Hanlığı'nı yıkarak ortaya çıkan Rus Kiev Knezliğini de ticaret yoluyla kalkındırdı. Macarların Orta Avrupa'ya göçmesinde Hazarların etkisi vardır. Zira Macarlar'a Üç Hazar boyu (Kavarlar) katılmıştı. Öte yandan, Bulgarların parçalanmasında da Hazarlar'ın etkisi vardır.

Hazar ordusunda ücretli askerliğin yaygın hale gelmesi ve itaatin gittikçe azalması orduyu güçsüzleştirdi. Bu durumdan yararlanan Rus Kiev Knezi başkent İtil ve Kafkasya'ya akın düzenledi ve Hazarları yok etti.Ruslar Hazarlara saldırırken bunu fırsat bilen Bizansda saldırır(1016)(Kaynak:Jean Paul R.Türk Tarihi).

Daha sonraları Hazar boyları doğudan gelen Peçeneklere karıştılar. Öte yandan Museviliğin Doğu Avrupaya yayılmasında Hazarlar'ın etkisi olduğu söylenir.

Ayrıca bknz. Rus Kağanlığı; [1], Rurik Hanedanlığı [2] ve Kiev Knezliği.

Hazarların yıkılmasından sonra Yahudi Hazarların Kiev'e, İspanya'ya, Bizans'a ve Irak taraflarına gittiği düşünülüyor. Birçoğunun da Macarlara katıldığı biliniyor. Polonya, Orta Avrupa ve Kırımdaki Yahudilerin Hazarlardan giden Yahudiler olduğu tahmin edilmektedir.

Gittikçe küçülen Hazar Hanlığı'nın Hazar denizi kıyısında bir süre devam ettiği tahmin edilmekte ve diğer boyların doğudan gelen Peçenek ve Kıpçaklara karıştığı düşünülmektedir.

Hazar Kağanları

Hazarların başında bulunan kişiye "Kağan", komutana ise "Kağan Beg" denmekteydi.

Kağanlar:

* Hozarik (Hazarların efsanevi lideri)
* Karadaç (450ler)
* Tong Yabgu (618-630)
* Buri Şad (630-650)
* İrbiş (650-?)
* Halga (660-680) (Kaban)
* Busir (690-715) (Ibuzir Glavan)
* Barçik (715-731)
* Bihar (732-?)
* Prisbit (730lar)
* Baghatur (740-760)
* Kağan Tuvan (825-830)
* Tarkan (840lar)
* Zaçhariah (861ler)

Hazar Beyleri (Komutanlar)

* Yazır Bulaş (600ler)
* Çorpan Tarkan (630ler)
* Alp Tarkan (700ler)
* Tarımaç (730lar)
* Hazar Tarkan (737ler)

Arap istilası sonrası Kağanlar:

* Bulan (740lar)
* Obadiah 786-809
* Hezekiah
* Manasseh I
* Hanukkah
* Isaac
* Zebulun
* Manasseh II
* Nisi
* Aaron I (900ler)
* Menahem
* Benyamin (920ler)
* Aaron (920-940)
* Joseph (940-965)
* ??
* David of Taman (986-988)
* Georgius Tzul (?-1016)