Osmanlı'da İç Çalkantılar ve İsyanlar

a)İsyanların Nedenleri ve Özellikleri:
17.Y.Y'a girildiğinde Osm. en geniş sınırlarına ulaşmıştı.Buna karşın ortaya çıkan ekonomik ve siyasal sorunlar,devleti güç durumda bırakmaya başladı.Osm İmp. Doğu'da İran;batıda Lehistan,Venedik,Avusturya;kuzeyde Rusya ile sürekli mücadele içindeydi.Ayrıca Coğrafi keşiflerin olumsuz etkileri,iç isyanlar,İran avaşları,Avusturya ve Lehistan seferleri,Girit savaşları,saray kadınlarının devlet işlerine karışmaları,Devlet giderlerinin artmasına karşılık gelirlerin azalması Osmanlı İmp. ekonomik yönden büyük güçlükler içine sokmuştu.Osm. uzun yıllar uğraştıran isyanların başlıca nedenleri:
1-Savaşların uzun sürmesi,Anadolu'daki Sancakbeyi,Beylerbeyi ve tımarlı sipahilerin savaşta bulunmaları sonucu merkez ve taşra yönetiminin bozulması.
2-Paranın değer kaybetmesi sonucunda halkın ve askerin satın alma gücünün azalması.
3-17.Y.Y'da göreve getirilen bazı padişahların ve devlet adamlarının yeteneksiz olması.
4-Avrupa'nın bilim ve teknik alandaki gelişmelerine ayak uydurulamaması.
5-Uzun süren savaşların bir sonucu olarak üretimin azalması ve gıda maddelerinin fiyatlarının yükselmesi.
6-Devletin temelini oluşturan toprak yönetiminin ve askeri teşkilatın bozulması.
7-Devlet adamları ve memurların göreve getirilmesinde rüşvet ve iltimasın rol oynaması.

b)İstanbul İsyanları:
İst. isyanları genellikle yeniçeri ve sipahiler tarafından çıkarılan askeri nitelikteki isyanlardır.Yeniçeri ve sipahiler,maaşlarının zamanında verilmediği yada ayarı düşük parayla ödendiğini leri sürerek ayaklandılar.İsyancılar bu ayaklanmaları,çıkarları elden gideceği endişesine düşen devlet adamları da desteklediler.Bu destekle saraya isteklerini zaman zaman kabul ettirdiler.Padişahları değiştirdiler,sadrazamları ve ileri gelen devlet adamlarını idam ettirdiler.Her isyan sonucunda isteklerini elde etmeleri isyancıların cesaretini daha da arttırdı.
İst. isyanlarının başlagıcı Fatih Dönemi'ne kadar uzanır.İlk kez yeniçeriler culüs bahşişi için ayaklandılar.İsteklerinin kabul edilmesi üzerine her Padişah değişiminde askerlere,devlet büyüklerine ve memurlara culüs bahşişi vermek bir gelenek haline geldi.II.Selim'in zamanında yine culüs bahşişi için ayaklandılar.Zaman zaman halk ve ulema sınıfının ve saray kadınlarının da katıldığı bu isyanların en önemlileri:III.Murat,Genç Osman,IV.Murat zamanında çıkanlarıdır.III.Murat zamanında çıkan isyanın nedeni ulufe sorunudur.(ulufe:askerlere üç ayda bir verilen maaş)O sıralarda hazinede para darlığı olduğu için ayardı düşük akçelerle maaşlar ödenmek istendi bunu duyan yeniçeriler saraya yürüdüler ve defterdarların öldürülmesini istediler.İsyanın büyümemesi için istekleri yerine getirildi.
Genç Osman ileri görüşlü padişahlardan biriydi.Yapılacak ıslahatlar konusunda esaslı düşünceleri vardı.Fakat genç ve deneyimsizdi.II.Osman Hotin Seferi'nin kaybedilişini yeniçerilerin gayret göstermeyişine bağladı.And ve Msır'dan asker toplayarak yeniçeri ocağı'nı kaldırmaya karar verdi.Yeniçeriler Padişah'ın bu düşüncesini öğrenince isyan ettiler.II.Osman'ı Yedikule Zindanlarında boğarak öldürdüler.(1622)Böylece Genç Osman isyan sonucu öldürülen ilk padişah oldu.
[II.Osman'ın ölümüyle ilgili ayrıntılı bilgileri Askerler ve Hükümdarlar bölümünde yer alan biyografisinde bulabilirsiniz.]
Yeniçerilerin isyanları IV.Murat zamanında devam etti.İki kez saraya yürüyen isyancılar,padişahı ölümle tehdit ettiler.Sadrazam Ahmet Paşa'yı padişahın gözü önünde öldürdüler. (O gün Hafız Ahmet Paşa yeniçeriler saraya geldiklerinde bir kaç tanesine Osm. tokadı atarak öldürdüğünde bunun üzerine bütün yeniçeriler adamın üstüne çullanıp küçük yaştaki IV.Murat'ın gözü önünde öldrdüler.)Ve Kösem Sultan(IV.Murat'ın annnesi) yönetime karışmaya başladı.Bir kaç yıl geçtikten sonra IV.Murat karakterini sağlamlaştırdı ve tam bir Padişah oldu.İlk iş olarak annesini tutuklattırdı ve onu ömür boyu hapis cezasına çarptırdı.Annesini hapis ettirdiği odanın sadece üst tarafı yemek atmak için açıktır geri kalan her taraf kapalıdır ve konuşmak yasaktır.IV.Murat daha sonra İstanbul'da yakaladığı bütün yeniçerileri öldürerek düzeni sağladı.
IV.Mehmet zamanında devlet yönetiminin iyice bozulması,maaşların eksik ödenmesi veya geç ödenmesi gibi sebeplerle beraber Harem ağalarının da devlet işlerine karışmaları üzerine sipahiler ayaklandılar.Padişahı Alay Köşkü'ne çağırarak durumdan şikayetçi oldular.Saraydan bazı kişilerin öldürülmesini istediler.İstekleri yerine getirildi.Öldürülenler Sultan Ahmet Meydanı'nda bir Çınar ağacına asıldı.(1656) Bu olaya Vakayi Vakvakiye (Çınar Vak'ası) denir.17.Y.Y'da birbirini izleyen bu isyanlar devletin huzur ve güveninin bozulmasına neden oldu.

c)Celali İsyanlar:
Celali isyanların başlangıcı Yavuz zamanına uzanır.Yavuz zamanında Bozoklu Celal adında bir şaki,çevresinde topladığı kişilerle devlete karşı ayaklandı.Ayaklanma bastırılmakla beraber,Bozoklu Celal halk arasında büyük ün kazandı.Bu olaydan sonra Anadolu'da çıkan isyanlara Celali isyanlar denildi.
17.Y.Y'da Osm ADevleti'nin ekonomik durumu bozulunca devletişn gelirlerini arttırmak için yeni çareler düşünüldü.Miri toprakların vergilerinin toplanmasında,yöredeki etkili kimselerden yararlanıldı.Bu kişilere Mültezim sisteme de İltizam usulü denir.Bunun sonucunda sipahilerin dirlikleri kesildi.Vergilerin yükseltilmesi köylülerin topraklarını terk etmelerine neden oldu.Çoğunluğu sekbanlardan oluşan,işsiz kalan ve geçim darlığına düşen kimseler,valilerin ya da sancak beylerinin hizmetine girdiler.Kadıların ve sancak beylerinin kanunsuz şekilde halktan para toplamaları,halkın devlete olan güveninin azalmasına neden oldu.
İsyanların çıkmasında ve yaygınlaşmasında, bu tarihteki İran ve Avusturya savaşları etkili oldu.Savaşlar nedeniyle tımarlı sipahilerin orduya katılmaları,isyancılara beklediği fırsatı verdi.Celali isyanlar içinde devleti en çok uğraştıranları;Karayazıcı,Canbolatoğlu,Kalenderoğlu,Kör Mahmut,Katırcıoğlu ve Gürcü Nebi isyanlarıdır.
I.Ahmet zamanında,Celali isyanları giderek yaygınlaştı ve tahlikeli olmaya başladı.İsyancılar Anadolu'nun büyük bir kısmını ele geçirdiler.1606'da Avusturya savaşlarının sona ermesi üzerine Sadrazam Kuyucu Murat Paşa ve Kanije kahramanı Tiryaki Hasan Paşa Anadolu'da zor kullanarak devlet otoritesini sağladılar.
Celali isyanları Osm ekonomisinin iyice bozulmasına neden odu.Anadolu'nun büyük bir kısmı harabe haline geldi.İsyancılardan,askerlerden ve halktan yüzbinlerce insan hayatını yitirdi.Güvenlik nedeniyle köylünün toprağını terk etmesi sonucu üretim azaldı.Tarım ve hayvancılık geriledi.

d)Diğer İsyanlar:
17.Y.Y'da merkezi yönetimin zayıflamasından cesaret alan eyalet yöneticilerinin isyanları zorlukla bastırılabilmiştir.Bunların amaçları imparatorluktan ayrılmaktı.Yerli hanedanın önderliğinde çıkarılan bu isyanların bastırılması sırasında Osm devleti Avrupa devletleriyle zaman zaman karşı karşıya geldi.Devletin uzak illeri olan Yemen,Bağdat,Trablusgarp,Kırım ve Basra'da yarı bağımsız yönetimler kurulmuştur.Devletin otoritesini sarsan bu isyanlar bastırılmıştır.Devletten ayrılma amacıyla çıkan isyanlar ise Eflak,Boğdan ve Erdel'de çıkmıştır.


by Bortecine