Prusya Askeri Sisteminin Kuruluşu ve Olgunlaşması (2. Kısım)

MODERN PRUSYA’NIN DOĞUŞU

3.1.Frederick Wilhelm (Büyük Elektör) Reformları


Otuz Yıl Savaşları sırasında maruz kaldığı Hollanda sürgünü nedeniyle kendisinden önce gelen Hohenzollernlerden oldukça farklı bir geçmişe ve alt yapıya sahip olan Frederick Wilhelm, Brandenburg Elektörü olduğunda Hohenzollern topraklarında durum hiç de iç açıcı değildi. Çok büyük dezavantajlara sahip olan ülke, Polonya’nın küçük bir parçasından Ren kıyısındaki Mark ve Cleves’e kadar uzanan savunulması güç ve dağınık toprak parçalarından müteşekkildi. Merkezî konumundan dolayı, büyük çaplı her Avrupa savaşında taraf olmak zorunda kalan ve devamlı olarak harp alanı olan ülke, Otuz Yıl Savaşları sonucu tamamen harap olmuş, Almanya’nın en geri ve yoksul bölgesiydi. Avrupa’nın en güçlü toprak soyluları olan “Junker”ler de bağımsızlıklarına düşkün, devlet içinde devlet olabilecek kadar güçlü bir konumda bulunuyorlardı.

Yeni Hollanda ordusunun devrim yapan taktik ve tekniklerini bilhassa izleyen ve Hollanda’nın seçkinci demokrasisi ile ticarî yeteneğine hayran kalan Frederick Wilhelm, ülkesinin kurtuluşunun Hollanda tarzı bir reformla mümkün olabileceğini düşünmekteydi(16).

Ancak, Wilhelm’in önündeki en büyük sorun ülkenin savunmasıydı ve çok pahalıya mal olan paralı askerlerle bunu sağlamak imkânsızdı. Vergilerin artırılmasını da Avrupa’nın en güçlü toprak soyluları olan Junkerler engelliyordu. Frederick Wilhelm, Junkerlere vergi artırımı karşılığında daha fazla siyasî özgürlük vererek bu engeli aştı. Ancak bunun geçici bir çözüm olduğunu da biliyordu. Son derece kurnaz bir politika takip ederek bir grup Junkere yeni oluşan orduda önemli görevler veren Frederick Wilhelm, bu uygulamanın sonucunda hem müttefik edindi, hem de tedrici bir şekilde onları bürokratlaştırmayı başardı. Bu başarılı uygulama 1651’de meyvelerini verdi ve bazı Junkerler, Wilhelm’le olan anlaşmayı bozmaya kalktıklarında karşılarında Wilhelm’in yeni ordusunu ve bürokratlaşmış Junkerleri buldular(17).

“Genel Harp Komisyonu” adı altında bir komisyon oluşturan ve başlangıçta sadece asker alma görevi olan bu komisyona zamanla savaşların finansmanı için vergi toplama hakkını da tanıyan Frederick Wilhelm, kısa bir süre sonra sivil vergi idarelerini de askerleştirdi.

Wilhelm’in bir başka açmazı olan yetişmiş, yeniliğe açık kadro ihtiyacı, Huguenotların gelmesiyle karşılandı. Fransa’nın 1685 Nantes Fermanı ile Calvinist Huguenotları din değiştirmeye veya göçe zorlaması üzerine, Calvinizme sıcak bakan Wilhelm, Huguenotlara sevinçle kucak açtı. Çoğunluğu zengin tüccar, zanaatkâr ve yüksek öğrenimli memurlardan oluşan Huguenotlar, kısa sürede ülke çapında etkin bir duruma geldiler. Wilhelm, Huguenotları özellikle orduya girmeye teşvik etti ve 1690 yılına gelindiğinde Prusya subay sınıfının dörtte birini Huguenotlar oluşturdu.

Huguenotların yanı sıra ülke içindeki marjinal reformist mezhep mensuplarını da devlet görevlerine alan Wilhelm’in amacı hem yetişmiş yenilikçi bir kadro, hem de kendi şahsına sıkı sıkıya bağlı bir bürokrat sınıfı yaratmaktı. Toplum tabanını veya iktidarı ele geçirme imkânı olmayan yabancılar ve soyutlanmış gruplar, hükümdar dışında bağlanabilecek alternatif bir güç bulamayacaklardı. Tek başlarına da hükümdara alternatif olmaları ise zaten imkânsızdı(18).

Wilhelm bütün uğraşılarına rağmen Prusya reformunda ancak ilk adımı atabildi. Güçlü rakipleri olmasına rağmen merkezî yönetim kadrosu çok zayıf olan Wilhelm, Hollanda tarzı Prusya yaratma idealini gerçekleştiremeden öldü. Zaten, daha uzun yaşasa da bu idealini hiçbir zaman göremeyecekti; çünkü, Hollanda’nın aksine güçlü bir ticaret burjuvazisi bulunmayan Prusya’da Wilhelm, reformlar için asker-bürokratlaştırdığı Junkerlerle Calvenist subaylara dayanmak zorundaydı. Kısacası, reformlar ordunun mızrağı ucunda ilerleme durumunda kaldı.

3.1. Frederick Wilhelm Ve Askerî-Bürokratik Devlet Yapısının Oturması

Büyük Elektörden sonra başa geçen I. Frederick’in(19) iktidarı oldukça sönük geçti. Dönemin en önemli hadisesi, bürokratlar arasında yaygın olan Calvenizmin yerini Lutherciliğe tepki olarak doğan Pietizm’in almasıdır. Oldukça bilinçli, ılımlı ve programlı insanlar olan Pietistler, I. Frederick’in desteği ile kadrolaşarak kendi inançlarına sadık müritler yaratabilmek için müspet ilim ve politika ağırlıklı eğitim veren okullar açtılar. Prusya, Pietist hareketin önderi August Francke’nin okullarını hem Prusya’nın her tarafına yaydı, hem de kapsamlarını genişletti. Pietist hareketle Prusya; ülke içinde yetişmiş ve birbirine kenetlenmiş ılımlı, reformcu bir kitleyi kendi bürokrasisine kazandırmış, bürokrasi de sahip olmadığı yeni bir ruha kavuşmuştu(20).

I. Frederick iktidara geçtiğinde yeni gelişmelere gebe, ancak ekonomik darboğazların pençesinde bir Prusya devraldı. İlk icraatı devlet bütçesindeki gediği kapatmak ve asker sayısını arttırmak için memur maaşlarını 1/3 oranında azaltmak oldu. İcraatlarının sonucunda hem gedik kapatıldı, hem de ordu mevcudunda % 25 artış gerçekleştirildi. Sayısı 40.000’e ulaşan ordunun modern teçhizata sahip olması için kraliyet arazisini imtiyazlı kiracıların elinden kurtarıp, büyük bedeller karşılığı kısa süreli kiraladı. Ülke içindeki özerk yönetim birimlerinin bütçelerine de el attı. Kurduğu sıkı merkezî maliye rejimi sayesinde harcamalar inanılmayacak derecede kısılıp, gelirler artırıldı. 1723’te kurduğu yeni maliye örgütü ile ülke genelindeki bütün maliye teşkilâtlarını asker-bürokratların kontrolüne vermek suretiyle ekonomiyi tamamen ordunun denetimi altına aldı. İngiltere’nin aksine gelişen burjuva, ordunun gölgesi altında, hatta emrindeydi(21).

Wilhelm, dedesinin iddialı askerî reform anlayışını da devam ettirdi. O, sadece savaşta başkomutan değil, barış zamanı da ordusunun başöğretmeni ve eğiticisiydi. 1.90 m ve daha uzun askerlerden kurulu Potsdam Hassa Alayında eğitim gören askerleri sevk ve idare etmek en büyük zevklerinden biriydi. Dedesinin başlattığı Junkerleri askerleştirme politikasına daha şiddetli olarak devam etti ve Junkerler gerektiğinde zorla subay yapıldı. Devlete bağlılık taraftarı Pietist mezhebin subaylar arasında yaygınlık kazanması da Wilhelm’in işini kolaylaştırdı(22). Francke’nin okul sistemi, tüm askerî öğretimi etkiledi ve Berlin Harp Akademisi, Pietist okul sisteminin bütün özelliklerine sahip bir yer hâline geldi. Junker çocukları da bu okulda krala ve devlete bağlı, reform yanlısı bir yapıya büründürülüyorlardı.

Junkerler için siyasî ve ekonomik hayatta söz sahibi olabilmek için tek çıkar yol kalmıştı; ordu bünyesinde yüksek rütbelere ulaşmak. Wilhelm, daha çok küçük aristokrasi ve burjuvanın rağbet ettiği astsubay ve küçük rütbeli subay kesimine özel bir önem veriyordu. Bunlar, hem iyi maaş alıyorlar, hem de emeklilik sonrasında orta kademe sivil yöneticiliklerde yerleri hazır oluyordu. Artık ordu, kralın her tür hareketine destek veren güvenilir bir kuvvet hâline gelmişti (23).

Wilhelm ile tam karakteristiğini bulan Prusya reformu, tam anlamıyla bir bütün oluşturdu. Asıl amaç, güçlü bir orduyla merkezi yönetimin otoritesini artırmak ve büyük komşu devletlere karşı ülke savunmasını kuvvetlendirmekti. Ancak girişilen reformlar toplum yapısında beklenmedik değişimlere yol açtı. Devlet topraklarının işletilmesini rasyonelleştirme ve kiraları yükseltme uygulamaları tarımda yoğun ziraatı zorunlu hâle getirdi. Dolayısıyla tarımda burjuvalaşma ve kapitalist tarzda geniş çiftlikler kurulması kaçınılmaz hâle geldi. Vergi reformu ve ticarete sağlanan kolaylıklar ise ticaret burjuvazisini palazlandırdı. Gitgide dayanakları azalan Junkerler hayatiyetlerini sürdürmek için kralla ittifaka girmek ve bürokratlaşmak durumunda kaldılar. Prusya burjuvazisinin, Fransız benzerlerinin aksine politik pasifliği ve Junkerlerin İngiliz ve Japon benzerlerinin tersine ticaret ve sanayiye atılma isteksizliğinin birleşmesiyle Prusya tipi dediğimiz garip bir siyasî-ekonomik yapı ortaya çıktı. Burjuvazi, ekonomik çıkarlar karşılığı politikayı Junkerlere bıraktı.

Reformların asıl yükü zanaatkârlara ve köylülere yansıdı. Devletin gitgide büyüyen ordunun artan maliyetini karşılayabilmesi, burjuvazinin sermayesini genişletebilmesi ve Junkerlerin rahatlarını sürdürebilmesi için insafsızca sömürüldüler. Bu ekonomik sömürünün yanı sıra mevcudu artan ordunun asker ihtiyacı da köylüler için başka bir darbe oldu. Artık daha az kişiyle daha çok iş yapmak zorundaydılar.

Wilhelm’in paralı askerlerin yanı sıra Prusya vatandaşlarına dayalı mecburî askerlik sistemini başlatması, geri kalan köylü nüfusunun da askere alınması gereğini ortaya çıkardı. Çıkarları tehlikeye giren Junkerlerin yoğun protestoları sonucu, dönüşümlü askerlik gibi bir ara yol seçildi ve ülke askerî bölgelere ayrıldı. Askerlik çağına gelen yükümlüler yerel alaylara kaydolmak zorundaydı. Barış zamanının dönüşümlü çekirdek kadrosu, seferberlikte tam kadroya çıkıyordu. Bölgeler arası insan trafiği kontrol altına alındı ve sistemin sağlıklı işleyebilmesi için yerel idareler polis merkezleri hâline geldi. Bir süre komşu ülkelere yoğun göçler yaşandıysa da sistemin oturmasıyla köylü göçleri durdu(24).

Junkerler ve yabancı etnik kökenli subaylar ile çoğunluğu cahil köylülerden oluşan sıradan askerlerden oluşan ordunun etkin bir güç haline gelebilmesi için, acımasız bir disiplin ve eğitim uygulanmaya başlandı. Günlerce, hatta aylarca aynı eğitim konusu her türlü hava koşullarında uygulandı. Çok farklı dil ve lehçeleri konuşan ve birlik beraberliğe sahip olmayan askerler, askerî eğitim dışında konuşma, okuma-yazma ve dinî eğitime tâbi tutuldular. Ordudaki bu eğitim çabasının asıl taşıyıcıları ise Pietistler oldu.

Bu eğitim çabaları sonucu Prusya ordusu Avrupa’nın en etkin askerî güçlerinden biri hâline geldi ve eğitim düzeyi, geçmişle mukayese edilemeyecek boyutlara ulaştı(25). Mükâfat yerine cezayı kullanmayı tercih eden bu sistem herkesi sindirmeyi başardı ve tabiatıyla ortaya çıkan tüm sorunlar ve muhalefet, olağanüstü yetkilerle donatılmış asker-bürokratlarca kolayca aşıldı.

Notlar:

[1] Philip S. GORSKI, “The Protestant Ethic Revisited: Disciplinary Revolution and State Formation in Holland and Prussia”, American Journal of Sociology, vol.99, no.2, September, 1993, s.285. ; Osmanlı İmparatorluğu ile mücadele içinde olan Avusturya-Macaristan, geniş topraklara sahip ama zayıf Polonya, küçük derebeylikler ve bağımsız şehirler birliği özelliğindeki İtalya ve Almanya, Prusya’nın güç kazanıp sivrilmesine uygun ortam sağladı. MONTROSS, age., s.373-376. ; “Prussia”, Encyclopaedia Britannica, vol.18, 14th edition, (London, Encyc. Britannica Co., 1929), s.653-654.

[2] Büyük Elektör’ün ikinci oğlu I.Frederick’in ilk Prusya Kralı olması (18 Ocak 1701) dışında hükümdarlığı büyük ölçüde siliktir. En ciddî başarıları eğitime önem vermesi ve Fransız protestanlarını kabul etmesidir. “Frederick I”, Encyclopaedia Britannica, vol.9, 14 th edition, (London: Encyc. Britannica Co., 1929), s.715-716.